Muíños

O Muíño do Brasileiro é o único exemplar de Taboexa que presenta un aliviadoiro cuberto por un arco apuntado

A tipoloxía de muíño máis difundida en Taboexa é a do muíño hidráulico de roda motriz horizontal ou rodicio. A característica principal deste enxeño radica no sistema mecánico de rotación, baseado nunha roda horizontal de ferro chamada rodicio ou reducio. O exterior do rodicio conta cun número variable de paletas ou penas contra as que bate a auga, dando lugar ao movemento rotatorio dun eixe que acciona a moa, o que permite converter o gran en fariña.

Hoxe en día Taboexa conta con 27 muíños situados nos regueiros do Caneiro, da Sargenta, de Leiradiño, de Sanrela, da Hedreira e da Rubial

Interior do Muíño do Armeiro, con lacena aberta nun dos muros

A maioría destes muíños son de herdeiros, isto é, de titularidade e uso compartido.

Exterior do muíño do Armeiro

1901. Documento de reparto de horas de moenda no Muíño da Presa de Auga

Taboexa en 1753

No censo do Catastro do Marqués de la Ensenada afírmase que a parroquia contaba con catorce “molinos arineros negros” de titularidade privada. Deles, catro eran propiedade de relixiosos. Segundo o tipo de cereal ao que estivese destinado o muíño, a pedra da moa variaba: os muíños de pedra negra (lat. niger, negro) ou do país eran os empregados na moenda do millo, trigo, centeo e cebada.

A relación de muíños existentes naquel tempo era esta:
• Muíño de Tras da Igrexa: propiedade do cura párroco Pedro Estévez. Moía con auga de presa tres meses ao ano, o que lle ofrecía unha renda duns 40 reais de vellón.
• Muíño da Altamira: propiedade do presbítero Martín Rodríguez. Moía con auga de presa dous meses ao ano, o que se traducía nuns ingresos de 30 reais.
• Muíño Vello: propiedade da viúva Lucía Álvarez. Moía con auga de presa dous meses e ingresaba uns 30 reais ao ano.
• Muíño Mouro: propiedade de Bartholomé González Fortes. Moía con auga de presa dous meses, e o seu beneficio era de 30 reais anuais.
• Muíño do Mouro: propiedade de Antonio Rodríguez. Moía con auga de presa un mes ao ano, polo que obtiña uns 15 reais.
• Muíño do Mouro: propiedade de Bartholomé Rodríguez Fortes. Moía con auga de presa un mes, e o seu beneficio era de15 reais.
• Muíño na Rubial: propiedade de Cathalina Álvarez. Moía con auga de presa un mes ao ano, polo que ingresaba uns 15 reais.
• Muíño no Buraco: propiedade de Estevan Ignacio “vecino de la villa de Rivadavia”. Moía con auga corrente durante catro meses, obtendo unha renda de 50 reais ao ano.
• Muíño no Cubo: propiedade de Andrés Álvarez do Outeiriño. Moía con auga corrente catro meses ao ano, polo que o seu beneficio era de 50 reais.
• Muíño na Aldea: propiedade de Domingo Álvarez. Moía con auga corrente tres meses, de aí que obtivese uns 40 reais anuais.
• Muíño na Aldea: propiedade do presbítero Joseph Álvarez Freiría. Moía con auga corrente tres meses, polo que o seu beneficio era de 40 reais.
• Muíño na Aldea: propiedade de Juan Alonso. Moía con auga corrente dous meses, polo que rendía uns 30 reais ao ano.
• Muíño na Aldea: propiedade de Pedro González. Moía con auga corrente dous meses ao ano, polo que o seu beneficio era de 30 reais.
• Muíño na Poza Grande: propiedade do presbítero Manuel Álvarez. Moía con auga corrente un mes ao ano, polo que obtiña uns 15 reais.

Tendo en conta o sistema de captación e utilización da auga para mover o rodicio, na nosa parroquia atopamos dous modelos de muíños hidráulicos claramente diferenciados:

Muíños de canle

Este é o modelo máis habitual dos muíños hidráulicos. A súa principal característica radica na canle, pola que circula constantemente a auga que vai dar directamente ao inferno onde está situado o rodicio.
A auga conducida pola levada desemboca nunha canle de pedra, cun primeiro tramo case horizontal e un segundo treito cunha empinada pendente que se vai estreitando progresivamente. Deste xeito a auga gana velocidade antes de bater nas aspas do rodicio, poñendo en movemento todos os mecanismos do muíño.
De seguido a auga sae fóra do inferno pola boca que hai no muro oposto ao de entrada da auga, incorporándose á corrente de auga primitiva. En moitas ocasións a auga fornece a outro muíño situado a continuación.
O muíño de canle descuberta é unha modalidade que precisa dunha maior achega de auga e por iso no verán moitos destes muíños deixaban de moer.

Contan cun caudal de auga corrente suficiente para mover o rodicio sen almacenala previamente.

Muíños de cubo

Este modelo é o que se emprega en cursos de escaso caudal de auga, caso da maioría dos muíños de Taboexa. Neles o cubo sitúase ao final da levada, como depósito de almacenamento da auga da que se fai uso cando sexa necesario. Por iso o emprazamento destes muíños ten lugar en sitios con importantes desniveis do terreo, como acontece no Mouro ou nos Píos.

Detalle dun muíño con cubo cilíndrico no Regueiro de Leiradiño

Cando se quería poñer o muíño a andar enchíase o cubo de auga. Isto permitía que a auga se liberase a presión a través da biqueira, un conduto situado na parte inferior, permitindo así accionar o mecanismo de rotación. O cubo, feito de pedra, adoita diversas configuracións e tamaños en función da orografía do lugar e do caudal que se precise. En Taboexa os cubos máis frecuentes son os trapezoidais e os cilíndricos. Non posúen un caudal de auga corrente suficiente, de aí que necesiten acumulala nun depósito.

Muíño con cubo en forma de balsa no Regueiro da Rubial