Santa María de Taboexa
A igrexa parroquial de Santa María de Taboexa é un templo parroquial dunha única nave con ábsida rectangular, unha sancristía lateral, e cuberta a dúas augas agás no presbiterio que
é a catro.
O templo é unha excelente mostra do estilo gótico e renacentista, aínda que a súa orixe é románica. Foi reedificado cara a 1544 sobre a primitiva fábrica medieval anterior, da que procede a porta que dá acceso á sancristía e unha torre que debeu ter un carácter defensivo, como evidencia a súa robusta estrutura. Aparece cuberta cunha infrecuente cúpula piramidal.
As esculturas de San Bieito e San Mamede,
xunto co Cristo crucificado do altar lateral
esquerdo, son algunhas das pezas de imaxinaria máis prezadas. O adro do conxunto parroquial atópase pechado por un pequeno muro que serve de peaña a un viacrucis.
Na actualidade a parroquia de Taboexa está adscrita ao arciprestado Tea-O Condado, pero no pasado pertenceu ao de Salvaterra.
A súa portada principal luce un arco de medio punto que se cobre cun pequeno tornachoivas. Nesta fachada, eminentemente renacentista, destacan dous medallóns que inclúen a representación de dous bustos labrados en altorrelevo que se corresponden cos fundadores do Morgado de Barbeita (Monção), Álvaro Afonso Pereira e a súa muller, Grimaneza Pereira de Castro.
A Casa de Barbeita
O beneficio de Taboexa, xunto cos seus anexos, San Xoán de Rubiós e a extinguida parroquia de San Pedro da Mámoa, foron parroquias de padroeiro e presentación da Casa de Barbeita, unha familia nobre asentada na freguesía do mesmo nome, no municipio de Monção (Portugal).
O 29 de decembro de 1677 fíxose unha permuta entre don Gonzalo Afonso Pereira de Sotomayor, señor da casa de Barbeita, e don Fernando Yáñez Álvarez de Sotomayor, dono da casa de Soutomaior, no que o primeiro dáballe o padroeiro e presentación de Taboexa cos seus anexos, e o segundo, a cambio, o curato de Santiago de Pías, San Mamede de Troviscoso e San Martín de Sordelo, en Portugal.
No ano 1758 a Casa de Barbeita seguía en pé, segundo as Memórias Paroquiais: “Há nesta freguezia (de Barbeita) huma caza ilustre chamada o Paço de Barbeita, morgadio. E o morgado delle hé alcaide mor de Caminha chamado Gonçalo Afonso Pereira de Mello Sotomaior fidalgo e della tem havido fidalgos filhados da Caza de Sua Magestade que Deos goarde”.
Arcediago de Taboexa
O arcediago, un oficio xa desaparecido, existiu en Galicia desde o s. VI d.C, e tiña por obxecto auxiliar ao bispo no goberno da diocese. O arcediagado de Taboexa foi un dos cinco creados da diocese de Tui a mediados do século XVIII e mantívose ata o Concordato de 1851, aínda que se mantería despois desa data como dignidade honorífica.
Camiño Medieval
A igrexa de Taboexa localízase á beira do antigo camiño que unía As Neves con Lira e Ponteareas. Este camiño enlazaba cun antigo camiño medieval que unía Tui con Ribadavia.
Detalle do mapa do Reino de Galicia de Tomás López do ano 1774
Adán e Eva
Segundo se recolle na tradición oral do lugar, Don Evaristo Senra Martínez, crego que tomou posesión da parroquia de Santa María de Taboexa e os seus anexos o primeiro de maio de 1882, aproveitando unhas obras que fixo nunha canalización desde o muíño da abadía ata o camiño, ordenou facer unha barbaridade. As antigas escaleiras de acceso estaban preto da porta de entrada da igrexa, rematadas nas esquinas con columnas, sostiñan as esculturas núas de Adán e Eva. Por estar espidas, decidiu enterralas na canalización.
